SS ILE DE BATZ - statek jednocześnie pod trzema banderami

Facta Nautica: marynarka handlowa morze statki okrêty wraki marynarka wojenna

||| - MARYNARKA HANDLOWA - MORZE - STATKI - OKRĘTY - WRAKI - MARYNARKA WOJENNA - |||

FRACHTOWCE

FRANCJA

s.s. ILE DE BATZ
- Statek pod trzema alianckimi banderami -
MARCIN GUBAŁA
-

Akwarela pędzla Edwarda Gubały, przedstawiająca dowodzony przez niego podczas wojny statek ILE DE BATZ.
Obraz nigdy dotąd nie był prezentowany publicznie. Stanowi on własność rodziny Kapitana.
-

FACTA NAUTICA prezentują kolejny tekst Marcina Gubały, wnuka słynnego kapitana Edwarda Gubały.

ILE DE BATZ to statek, który zajął miejsce w historii polskiej marynarki handlowej głównie dzięki temu, że w trakcie
II Wojny Światowej pełnił służbę pod trzema alianckimi banderami, w tym pod polską. Warto pokrótce przypomnieć losy
tej zwykłej – niezwykłej jednostki.

    ILE DE BATZ powstał w 1918 roku jako WEST
HOBOMAC w Seattle, w stoczni należącej do firmy Skinner
and Eddy Corporation. Był to statek zbudowany w ramach
programu odbudowy amerykańskiej floty, prowadzonego
pod auspicjami United States Shipping Board, agencji
rządowej powstałej w 1917 roku. Ogólnie rzecz biorąc,
zadaniem tego rządowego ciała było zapewnienie tonażu dla
celów handlowych i wojennych (w tym ostatnim przypadku
dzięki budowie jednostek mających wykonywać zadania
pomocnicze dla marynarki wojennej, a także mających
stanowić rezerwę).

  WEST HOBOMAC był 13. z serii 24 statków projektu
1013 (typ „Robert Dollar”) wybudowanych przez stocznię
Skinner and Eddy. W sumie powstało 111 statków tego typu
(106 zbudowano dla United States Shipping Board, 5
ukończono z przeznaczeniem na inne cele).W trakcie
budowy stocznia pobiła własny rekord w szybkości
konstruowania statków – w przypadku WEST HOBOMAC
od rozpoczęcia prac do wodowania minęło zaledwie 49 dni
roboczych (uprzedni rekord wynosił 51 dni), a cała budowa
zamknęła się w zaledwie 66 dniach roboczych.

  Dane techniczne WEST HOBOMAC: pojemność brutto
5527 ton, netto 3385 ton, nośność 8750 ton, długość 125
m, szerokość 16 m, zanurzenie 9 m, turbina parowa o mocy
2500 KM, prędkość 11 węzłów.

27 lipca 1918 roku, Seattle: Wodowanie WEST HOBOMAC
i wizerunek jego matki chrzestnej, Mrs. Henry G. Seaborn.
Foto: Bushnell, Seattle. Źródło: Pacific Marine Review, 1918.
-

Rok 1918: Amerykański s/s WEST HOBOMAC (późniejszy francuski s/s ILE DE BATZ) podczas prób w dniu 17 sierpnia.
Autor fotografii nieznany.
-

W dniu 17 sierpnia 1918 r. WEST HOBOMAC wszedł do służby w United States Navy. Już jako USS WEST
HOBOMAC dostarczał m.in. zaopatrzenie dla amerykańskiej armii w Europie. W dniu 10 czerwca 1919 r. jednostka
przeszła pod zarząd United States Shipping Board, i zaczęła pełnić swą stricte handlową służbę. W 1933 r. WEST
HOBOMAC został zakupiony przez amerykańską firmę Lykes Brothers-Ripley Steamship Company, a w marcu 1940 r. -
przez firmę francuską - Companie Generale Transatlantique. Wtedy też statkowi nadano nazwę, pod którą miał przejść
do historii - ILE DE BATZ.

    Upadek Francji w czerwcu 1940 roku skutkował m.in. przejęciem francuskiego
statku przebywającego w Falmouth przez Brytyjczyków i postawieniem go „na
sznurku”. Jednakże los szykował frachtowcowi nowe zadania. Kapitan Edward
Gubała, który miał odegrać istotną rolę w nowym rozdziale życia ILE DE BATZ, tak
opisuje jego dotychczasowe wojenne przejścia:

   „(...) zaledwie trzy miesiące temu, w czerwcu [1940 r. - przyp. MG], w czasie
potężnej, druzgocącej wszelki opór inwazji armii hitlerowskiej na Francję, kiedy w
pośpiechu ewakuowano brytyjski Korpus Ekspedycyjny na Wyspy Brytyjskie, nie
zapomniano o zdanych na łaskę losu i porzuconych w portach francuskich statkach
handlowych. Patriotyczna część Francuzów pomagała Brytyjczykom w uprowadzaniu
owego taboru pływającego, aby nie dostał się w ręce znienawidzonego wroga. W
portach Le Havre, Cherbourg, St-Nazaire, Nantes, Bordeaux i innych w pośpiechu
obcinano liny na polerach i podawano je na holowniki, a także na jednostki bojowe,
jak kanonierki, torpedowce i nawet niszczyciele. Obecnie wyrwany wrogowi łup
znajdował się w portach południowej Walii, z dala od nasilających się operacji
wojennych, i czekał na zlitowanie”. (E. Gubała, Przygoda mojego życia, Gdańsk
1973, s. 161 – 162).

    I owo zlitowanie nadeszło.

Okładka książki Edwarda Gubały
"Przygoda mojego życia".
-

„Dzięki staraniom polskiego Ministerstwa Skarbu, Przemysłu i Handlu, ale przede wszystkim dzięki inicjatywie i
staraniom Związku Oficerów PMH, jego prezesa, kpt. ż. w. Michała Leszczyńskiego i rzeczywistego inicjatora całego
przedsięwzięcia kpt. ż. w. Edwarda Gubały, udało się uzyskać zgodę sztabu generała de Gaulle'a i decyzję brytyjskiego
Ministry of Shipping, które statek przejęło w zarząd, na obsadzenie statku przez polską załogę” (J. Miciński, B. Huras. M.
Twardowski, Księga statków polskich 1918 – 1945, tom 3, Gdańsk 1999, s. 268).
-

   Kolejno ILE DE BATZ został oddany w zarząd brytyjskiej
spółki okrętowej Andrew Weir and Co. w Londynie, która
wydzierżawiła statek innej firmie – Bibby Line z siedzibą w
Liverpoolu.

   Sprawą ważką, jak się okazało, stało się zagadnienie
bandery, którą miałby nosić ILE DE BATZ, będący
własnością francuską, a jednocześnie zarządzany przez
Brytyjczyków i obsadzony przez Polaków. Kapitan E. Gubała
wspomina:

    "ILE DE BATZ oficjalnie miała pływać pod banderą
brytyjską, ale ambitni Francuzi po długich dyskusjach w
Admiralicji zastrzegli sobie przywilej, na podstawie którego
bandera francuska ma być podnoszona na grotmaszcie
jednocześnie z banderą brytyjską. Jak wiadomo, w
normalnych warunkach na grotmaszt, tj. maszt sytuowany
w naszym wypadku między ładownią czwartą a piątą,
powinno się wciągać flagę armatora, ewentualnie
czarterującego statek.

Edward Gubała (z prawej) na śródokręciu dowodzonego przez
siebie statku "Wolnych Francuzów" s/s ILE DE BATZ.
Pośrodku Janet Mason, dyrektor firmy Mason & Co.
-

Wobec takiego potraktowania sprawy przez Francuzów
ambicje nasze, Polaków, również zostały poruszone. Po
rzeczowej rozmowie Admiralicji, jakby na złość francuskim
sprzymierzeńcom, zgodzono się bez oporów na nasz projekt
i tak uzyskaliśmy przywilej podnoszenia bandery polskiej na
fokmaszcie. Dla pełnego obrazu dodam, że na fokmaszcie
powinna być podnoszona flaga narodowa państwa, do
którego brzegów zawija statek (…) W taki oto sposób,
bodajże po raz pierwszy w historii morskich obyczajów,
powstał paradoks, dyktowany wyłącznie warunkami
wojennymi – po morzach i oceanach świata pływał statek
handlowy ILE DE BATZ pod trzema banderami. Rzecz
najbardziej zdumiewająca – bandera polska i jej załoga
zdecydowanie zwyciężyły w szlachetnej rywalizacji o
prymat. Dokądkolwiek bowiem zawinęła ILE DE BATZ,
gazety pisały o niej w obszernych artykułach jako o polskim
statku”. (E. Gubała, op. cit, s. 167).

ILE DE BATZ przeszedł remont, a następnie, w grudniu
1940 roku, wyruszył w swój długi i obfitujący w liczne
przygody rejs ze Swansea do Singapuru (do którego miał
dostarczyć 7600 ton antracytu) i Rangunu. W tym ostatnim
porcie załadowano na frachtowiec 7200 ton drobnicy i statek
skierował się w drogę powrotną. W dniu 4 lipca 1941 roku
ILE DE BATZ wszedł do awanportu w Liverpoolu.

Kapitan Edward Gubała (1904-1980).
Foto: Henryk Kubot.
-

Kapitan E. Gubała zmustrował ze statku, który przeszedł pod dowództwo Francuza Maurice'a Votraversa. ILE DE BATZ
wyruszył w kolejny rejs w sierpniu 1941 roku. Sprawy zaczynały wszakże przybierać niekorzystny obrót. Oddaję znów głos
E. Gubale:

„Kapitan Votravers, niestety, lubił zaglądać do kieliszka, czynił to z dużym zapałem w morzu, co spowodowało
rozprężenie i upadek dyscypliny wśród francuskiej części załogi. Zaczęli się i oni upijać, politykować, potworzyli liczne
stronnictwa: Gaullistów, Petainowców i niezależnych, a każda grupa starała się z pijackim uporem dowodzić słuszności
swoich racji. Dochodziło do krwawych bójek, w rezultacie czego opiekę nad statkiem i jego kierowaniem miała załoga
polska, która nie brała udziału w tym wszystkim, zachowując cały czas wzorową dyscyplinę i karność zarówno w
maszynie, jak i na pokładzie”. (E. Gubała, op. cit., s. 313).

Powyższy stan rzeczy wymusił zmiany: w Kapsztadzie
Admiralicja zdecydowała się zdjąć francuską załogę i
zastąpiła ją obsadą brytyjską. Dowództwo objął Szkot A.S.
Watts. Statek dopłynął do Rangunu, gdzie został
załadowany 7000 ton towarów, po czym skierował się do
Kapsztadu i do Freetown. W dniu 17 marca 1942 r., w
Zatoce Gwinejskiej, 28 mil od przylądka Palmas, ILE DE
BATZ stał się celem torpedy wystrzelonej przez U-68. Po
unieruchomieniu statku niemiecki okręt wynurzył się i dobił
bezbronną jednostkę salwami z działa pokładowego. W
wyniku ataku 4 członków załogi ILE DE BATZ poniosło
śmierć. Reszta załogi dotarła do wybrzeży Afryki, nieopodal
przylądka Palmas. Stamtąd zabrała ich do Freetown
kanadyjska korweta HMCS WEYBURN.

____________________________________

U-Boot U-68 (fotografia obok) oprócz ILE DE BATZ zatopił
31 innych statków (197 453 BRT) i jeden okręt wojenny.
-